سلام دوست منپايه و اصول طراحي مساجد
معماري مساجد در دوره هاي مختلف تاريخ ، بيانگر اعتقاد و بينش معماري هر عصر است . پايه و اصول طراحي مسجد ، ضمن اشاره به مواردي نظير ساختمان مسجد و معماري عملكردي آن و توضيح جهت قبله ، اتصال صفوف ، آستانه ورود به شبستان ، كفش كن ، وضو خانه ، آستانه ورود به مسجد و صحن به بيان اساس سازه اي مساجدو ارتباط آن با مهندسي سازه مي پردازد.
پژوهش حاضراز آنجا كه پژوهش حاضر تلاشي است رسمي در جهت تدوين ضوابط طراحي مسجد ، تشخيص اينكه در اين مرحله خاص چگونه ضوابط در عمل مي تواند كاربردي موثر در بهبود كيفيت طراحي مسجد داشته باشد خود از اهداف اوليه پژوهش به حساب مي آيد .
به لحاظ نوع رويكرد ، شيوه طبقه بندي و حجم سنگين كه پيدا كرده اند از Building Codeمجموعه ضوابط شكل راهنماي صرف طراحي خارج گشته و بيشتر به مرجعي براي تعيين محوريت هاي فني و كمك به تصميم گيري هاي اجرايي تبديل شده اند . البته نبايد از نظر دور داشت كه اينگونه منابع حاصل چندين دهه كار علمي توام با تجربه هستند و كاربرد خاص خود را در حفظ استاندارد هاي فني و ايمني بنا دارند .
خوشبختانه وزارت مسكن و شهرسازي در اين زمينه تا به حال بيست آئين نامه ضوابط فني تدوين كرده است ، كه اين مباحث تحت عناوين ذيل است :
مبحث اول : تعاريف . مبحث دوم : نظامات اداري . مبحث سوم : حفاظت ساختمان ها در مقابل حريق . مبحث چهارم : الزامات عمومي ساختمان ها . مبحث پنجم : مصالح و فراورده هاي ساختماني . مبحث ششم : بارهاي وارده بر ساختمان . مبحث هفتم : پي و پي سازي . مبحث هشتم : طرح و اجراي ساختمان هاي با مصالح بنايي . مبحث نهم :طرح و اجراي ساختمان هاي با بتون آرمه . مبحث دهم : طرح و اجراي ساختمان هاي فولادي . مبحث يازدهم : اجراي صنعتي ساختمان ها . مبحث دوازدهم : ايمني و حفاظت كار در حين اجرا . مبحث سيزدهم : تاسيسات برقي . مبحث چهاردهم : تاسيسات گرمايي ، تعويض هوا و تهويه مطبوع . مبحث پانزدهم : آسانسورها و پله هاي برقي . مبحث شانزدهم : تاسيسات بهداشتي . مبحث هفدهم : تاسيسات لوله كشي و تجهيزات گاز طبيعي ساختمان ها . مبحث هجدهم : عايق بندي و تنظيم صدا . مبحث نوزدهم : صرفه جويي در مصرف انرژي . مبحث بيستم : علائم و تابلوها .
نكته در خور اهميت ديگر اينكه ، بخش عمده مقررات آئين نامه ملي ساختمان ناظر بر مسائل مربوط به استحكام و ايمني بنا اعم از ايستايي سازه ، ايمني در مقابل آتش سوزي و مسائل فني ديگر است اينگونه مقررات جنبه عام دارند و در مورد انواع ابنيه لازم الاجرا هستند .
با در نظر گرفتن نكات مذكور ( و نيز نيت اصلي نهاد كارفرما در اين طرح ) ، كه همانا ارتقاي كيفيت طراحي بناي مساجد است ، در تنظيم اين گزارش سعي بر اين بوده است كه نوع مطالب و شيوه ارائه به نحوي باشد كه بتواند براي طراحان مسجد به عنوان راهنماي طراحي كاربرد داشته باشد .
مطالعات نظري روي مباني طراحي نشان مي دهد كه در فرايند طراحي ، عمده ترين بخش و مهمترين نكته كه عامل تعيين كار است ، شكل گيري اطلاعات اوليه طرح است كه ضرورت ها و معيارهاي گوناگون ( و گاه متباين ) موجود در برنامه پروژه را در كليت واحدي به تعادل مي رساند . از اين رو اطلاعات موجود در يك راهنماي طراحي و شيوه ارائه آن كم و بيش ، پيش از هر چيز بايد طراح را در شكل گيري طرح متناسب با موضوع و بستر پروژه ياري رساند .
عمده ترين ويژگي هاي طرح و سازو كار آن به قرار زير است :
- اطلاعات حاصل جمع جبري اطلاعات پراكنده و تحليلي درباره موضوع و بستر طرح نيست .
- طرح مايه متكي به آگاهي ضمني نسبت به ماهيت و كليت موضوع طرح به عنوان پيكره اي واحد است ، نه شناخت علمي جزئيات آنها . به تعبير ديگر ، در مرحله طراحي توجه و تمركز طراح بر كل است نه اجزاي پراكنده .
- در روند تشكيل طرح كه روندي خلاقانه است ، طراح از ميان عوامل درخور توجه و تاثير گذار در طرح ، شمار معدودي را به عنوان عوامل تعيين كننده بر ميگزيند و مبناي ايده پردازي خود قرار مي دهد .
- انطباق دادن الگوي برگزيده با شرايط و ويژگي هاي بستر و موضوع طرح از ساز و كار هاي حاكم بر فرايند طراحي است كه آن را به فرايندي مبتني بر قياس بدل مي سازد.
پس از ذكر ويژگي هاي مذكور ، مي توان چنين نتيجه گرفت كه:
- اطلاعات موجود در راهنماي طراحي بايد بيشتر ناظر به كليت طرح و مهمترين عنصر يا المان تشكيل دهنده آن باشد.
- ضوابط و معيار هاي ارائه شده در راهنماي طراحي بهتر است همراه با مثال ها ي نمونه هاي طراحي شده ارائه گردد تا طراح تحقق عيني آن ضوابط و معيار ها را در كليت نمونه ها بيابد .
- هدف از توصيه هاي طراحي موجود در راهنما بايد گسترش دامنه خلاقيت طراح و برآمده از خلوص نيت و تقوا باشد ، نه ايجاد موانع دست و پا گير .
- در تنظيم راهنماي طراحي ، استفاده هرچه كمتر از نوشتار و پرداختن بيشتر به بيان تصويري و خلاصه كردن نمونه ها ارجحيت دارد .
در ادامه بايد به موضوع خاص مسجد مورد نظر پرداخت . پژوهش حاضر هدف و نيت روشني را دنبال مي كند و آن اين است كه معماري مساجدي كه ساخته مي شود از هر جهت با شان و محتواي عملكردي آن كه در درجه اول نماز جماعت مسلمانان است متناسب باشد . البته در مطلوبيت معماري مساجد عوامل گوناگوني دخيل هستند كه از آن جمله اند ، رعايت احكام فقهي نماز جماعت كه در مسائل طراحي مساجد تاثير گذار است ، دقت در اجراي بنا ، كيفيت عناصر الحاقي و موقت ، رفتارنمازگزار در استفاده درست از فضا و نظاير آن . اين دسته عوامل تاثير و اهميت زيادي دارند كه بايد به آن توجه شود .
يكي از عوامل تعيين كننده در مسير نيل به هدف ياد شده ، طرح ساخت مسجد است .
معماري و ساختمان مسجد
معماري مسجد را مي توان از زواياي مختلفي نگاه كرد . در اين بخش آن دسته از ويژگي هاي معماري مسجد كه آن را به نوعي از ساير بنا ها متمايز مي كند مد نظر است و ضوابط و معيار هاي عام طراحي كه فارغ از موضوع و عملكرد خاص بنا در قالب ضوابط تدوين شده در اختيار است مفروض به حساب آمده اند ( به عنوان مثال ، ضوابط و مقررات ايستايي ، ضوابط وابسته به ابعاد و فضاي لازم براي به كار گيري نمازگزاران ، مسائل عمومي تاسيساتي و به ويژه خروجي اضطراري و نظاير آن ) .
در اين فرصت به آن دسته ضوابط و معيار ها پرداخته مي شود كه خاص مسجد و عملكرد آن است . لذا مهمترين عملكرد مسجد ، كه نماز جماعت به همراه مقدمات و شرايط وابسته به آن است به عنوان عامل تعيين كننده محور كار قرار گرفته است .
معماري عملكردي مسجد
عمده ترين وظيفه مسجد فراهم ساختن بستر و مكان مناسب براي اقامه نماز جماعت است ، كه از بانگ اذان كه دعوت به اقامه نماز است و پس از طي مقدمات آمادگي نماز چون تطهير ، وضو ، تشكيل صفوف و جز آن ، تا خروج كامل نمازگزاران از مسجد پس از اتمام نماز ادامه مي يابد. به علاوه ، سخنراني ها ، عزاداري ها و كارهاي فرهنگي جنبي در مساجد نيز بايد مد نظر باشد . برخي از قسمت هاي اين فصل به ابعاد شهري بر مي گردد : صداي اذان مسجد چه بردي بايد داشته باشد ، حداكثر فاصله زماني بين شنيدن اذان و رسيدن به مسجد چقدر است ، و نظاير اينها .
- محل اقامه نماز جماعت معمولا شبستان است ، بجز مناطقي كه در گرماي هوا ، شب ها معمولا نماز در صحن حيات اقامه مي شود . نماز جماعت احكامي دارد كه ناظر به صحت برگزاري آن است . اما از ميان احكام ياد شده چند حكم در شكل گيري و معماري تاثير تعيين كننده دارند . در زير به اين دسته احكام و آثار آنها در شكل گيري معماري مسجد اشاره مي شود .
اعتقاد و بينش معماري
بناي مسجد در بردارنده رسالت ديني و اجتماعي است و در واقع همچون آينه اي است كه شرايط اجتماعي عصر خود را منعكس مي كند . معماري مسجد به گونه اي مسير تحولات و تغييرات ايجاد شده در شيوه زندگي جوامع مسلمان را نشان مي دهد ، و نمايانگر عمق برداشت هاي فرهيختگان و سازندگان هر زمان از جوهره ذهنيت و ايمان جامعه مسلمان معاصر آن است . از اين حيث بناي مسجد مي تواند جايگاه و درجه تمدن و همچنين ميزان و ماهيت جهان بيني مسلمانان هر عصر را پيش چشم قرار دهد . معماري مسجد افزون بر اينها بر اركان معرفتي ديانت اسلام تكيه دارد و به پشتوانه همين معرفت است كه معمار بناي مسجد به ابعاد و درجات ذهني جامعه زمان خود درك و بر آن احاطه پيدا مي كند و در مي يابد كه آنچه در بدو امر معماري مسجد را توصيه مي كند ، اصالت موضوع و منطق وجودي آن است و نه صرفا زيبايي آن ، كه در بعدي جداگانه در خور بحث و بررسي است . معماري مسجد ، علاوه بر اين از نظم اجتماعي و محل استقرار خود الهام مي گيرد و تجسم اين نظم در كالبد ساختمان مسجد به ابتكار و توانايي معمار طراح آن وابسته و نيازمند است .
نظم فكري گذشتگان و ديدگاه ها و نو آوري هاي آنها ، با گذر از لايه هاي نيروي ابتكارات معماران عصر است كه در قالب مباني فكري جديد و امكانات فناوري هاي زمان حال ريخته مي شود و نظم و نظامي تازه – و در نتيجه جلوه اي جديد – را به منصه ظهور مي رساند . مفهوم و جوهره همين نظم و نظام تازه است كه خصلتي جاودانه پيدا مي كند .
معماري مسجد بايد نيروي تعقل و خرد انسان سازنده و هوش و ذكاوت او را در قالب هاي معمارانه بريزد ، به طوري كه بناي مسجد بتواند اعتلاي روح و سير عرفاني به سوي كمال و ظرافت و خشوع عبادي را در عمق وجود انسان مسلمان پرورش دهد معماري مسجد اگر بخواهد به عنوان اثر هنري مطرح شود ، بايد بتواند عصاره انواع مفاهيم هنر را كه در ذهنيت بشري متبلور است در خود جمع سازد و آنها را ارائه كند.
در معماري مسجد گذشته و حال و آينده ، با زندگي و فرهنگ جامعه يگانه مي گردد و جوهره آن به طور همزمان در بعد تمامي اين جنبه ها صورت وقوع پيدا مي كند و متجلي مي شود .
اساسا معماريي كه با جلوه هاي فرهنگي جامعه هم رويداد نباشد ، وجود ندارد و معماري زمان حال تنها وقتي وجود پيدا مي كند كه مجموعه برداشت هاي ما از معماري گذشته و شمايي از آينده را در خود جمع داشته باشد .
در فرهنگ و همزيستي و هم رويدادي جلوه هاي ماندگار معماري گذشته ، ما حق نداريم در قالب هاي شناخت و معرفت امروزي خود آنها را صرفا متعلق به گذشته بدانيم ، چرا كه اين جلوه ها همه به امروز نيز تعلق دارند چنانكه مجموعه ي آثار گذشته و حال ، خود نيز جملگي به آينده تعلق خواهند داشت .
تاثيرات آنچه كه در حيات واقعي ساختمان هاي مساجد اتفاق افتاده ، بسيار شگفت آور است و گاه به عنوان تجربه هايي بسيار غني و عبرت آموز در زندگي انسان هاي نسل هاي بعد نيز جريان پيدا مي كند . نسل هايي كه در دوران كوتاه عمرشان ، در هر برهه از زمان ، و بر هر كشور و شهر و نقطه اي از كره زمين كه باشد ، بر يگانگي و هم رويدادي جلوه هاي گذشته و حال و آينده معماري مسجد صحه مي گذارند. و انسان خردورز هر دوره ضمن آنكه مدعي است در حال زندگي مي كند ، اغلب با كنجكاوي و حيرت ، در هنگامه اين آميختگي و همواره در كانون شگفتي هاي آن ايستاده است .
با تعبير پيش گفته ، به سهولت مي توان به اين نتيجه رسيد كه نبض عنصر ماندگار و زنده فرهنگ و معماري گذشته ، در عصر ما نيز تحرك و تپش دارد و چشم اندازهاي حال و آينده زندگي ما را جذاب تر و با شكوه تر و پر شوكت تر مي كند .
با توجه به مباحث مذكور در پاسخ به اين پرسش كه ار نظر فرهنگي ، معماري گذشته و حال كداميك ارجحيت دارد ، مي توان به اين نكته دست يافت كه اين ابعاد و ويژگي ، ملاك و معيار سنجش ندارند و به عبارت بهتر سنجش ناپذيرند ، چرا كه يگانه اند . شايد از همين روست كه گفته شده است : لازمه برخورداري ، حضور توامان در جلوه هاي گذشته و حال آنست و باز از همين روست كه معماري به طور اعم – و معماري مسجد به طور اخص – بايد با ياد و خاطره رفتگان فرهيخته و رويكردي صميمي و آشنا با آيندگاني كه در راه اند شكل گيرد . بدين معنا معمار بناي مسجد در عرصه اينكار در انچه كه شده و آنچه كه خواهد شد يكجا دخالت خواهد داشت .
معمار امروز مي تواند در ساخت و ساز نسل هاي آينده حضور داشته باشد ، و براي درك . تعمق آثار گذشته نيز قادر نيست آنگونه كه بايد خود را در شرايط آن زمان قرار دهد . بنابراين در تلاش ذهني پر شور خود ، تنها با نوعي هم رويداد كردن گذشته و آينده ، با زمان حال است كه مي تواند به پاسخ هاي آرماني طرح خود نزديك شود .
پايه گذاران اصول معماري ساختمان مذهبي در واقع چونان پيامبران هستند ، و نوابغ هنري تنها با اتصال و اتكا و مباني عبادي و ادياني پيامبران ، موفق به آفرينش آثار بديع و افتخار آميز در اين زمينه شده اند . چنين آثاري به واقع در طريق رهايي از تاريكي ها و ميل به شفافيت ها و تابش انوار ايماني به طور موثر ايفاي نقش كرده اند . از اين رو در معماري مسجد استاد سازنده شخصيتي است كه بيش از همه دل در گرو " او " ( لا اله الا هو ) داشته باشد .
الف . جهت قبله
از اولين نكات براي اقامه نماز ، تشخيص جهت قبله است براي ايستادن به سمت آن ، از اين رو فضاي شبستان لازم است در نشان دادن سمت قبله خوانا باشد . اين امر مهم از طريق عنصر شاخص محراب در ديواره سمت قبله تامين مي گردد . معمولا انحرافي كه در اثر زاويه قبله از شمال و جنوب ايجاد مي شود ، مي بايست به نحو مطلوبي در طرح مستهلك گردد كه صفوف نمازگزاران با ديوارهاي طرفين جهت عمود داشته باشند .
ب . اتصال صفوف
از شرايط صحت اقامه نماز جماعت ، اتصال نمازگزار از جلو يا از يك پهلو به صف نمازگزاران است ؛ به اين ترتيب كه فاصله هر نمازگزار با پهلويي يا روبرويي به حدي باشد كه نمازگزار ديگري بين آنان نتواند جاي بگيرد . اگر نماز جماعتي قرار باشد در چند تراز مختلف برگزار شود ، شرط اتصال صفوف اين است كه امام جماعت پايين تر از مامومين باشد .
معمولا محدوده نمازگزار در بهترين وجه مستطيل كشيده در جهت صفوف است . سرانه نمازگزار در شرايط عادي حدود 0.6 متر مربع مي باشد.
براي نمازگزاران بايد از طريق تشكيل صفوف جماعت با امام ، احساس حضور در جماعت وجود داشته باشد . لذا شكل شبستان نبايد به گونه اي باشد كه بعضي از نمازگزاران از مجموعه پرت و جدا افتند و يا در سايه ستون هاي قطور يا پشت ديواره هاي حايل و موانعي از آن دست قرار گيرند . اين امر در مواقعي كه ناچار از طرح نيم طبقه و يا طبقات هستيم حساسيت بيشتري مي يابد .لذا تعبيه جان پناه هاي مشبك در جهت ايجاد احساس حضور در فضاي واحد جماعت توصيه مي شود .
در همين زمينه ، عرصه اي كه براي خانم هاي نمازگزار پيش بيني مي شود ( چه همسطح ، چه با اختلاف سطح با آقايان ) مناسب تر است از كه در صورتي كه شرايط اجازه دهد از پهلو نيز اتصال داشته باشد ، تا در مواقعي كه جمعيت آقايان نمازگزار كم است اتصال صفوف ممكن باشد . ارتفاع نيم طبقه از تراز شبستان نبايد به حدي باشد كه اين احساس حضور خدشه دار شود . براي اين حد نمي توان عدد روشني تعيين كرد چرا كه به متغير هاي زيادي چون شكل و اندازه و تناسبات شبستاني بستگي دارد .
تراز محراب امام جماعت بايد از كف شبستان و حتي فضاهاي جنبي پايين تر باشد ، كه در اين صورت توسعه صفوف جماعت به فضاهاي جنب شبستان در مواقع كثرت نمازگزاران با اشكال مواجه نگردد .
هندسه و شكل شبستان بايد به گونه اي باشد كه با رعايت احكام اتصال صفوف ، حتي المقدور هيچ مانعي براي تشكيل صفوف نمازگزاران وجود نداشته باشد .
ج . آستانه ورود به شبستان
چون صفوف جماعت بايد به تدريج از سمت محراب تشكيل و تكميل شود و نماز خواندن در مقابل در و درگاه كراهت دارد ، محل ورود به عرصه جماعت بهتر است در درجه اول از سمت مقابل قبله پشت سر نمازگزاران و سپس از طرفين باشد و ورود افراد تازه وارد باعث عدم حضور قلب نمازگزاران نگردد .
د . كفش كن
از ضروريات ديگر ، موضوع كفش كن و ازدحام در مواقع ورود و خروج است . مهم ترين مسئله در مورد جا كفشي موقعيت و شكل استقرار آن در مسير رفت و برگشت نمازگزاران است ، به نحوي كه در حفظ بهداشت و طهارت شبستان ، به خصوص هنگام خروج نمازگزاران ازدحام ايجاد نشود .
اگر ضرورت هايي نظير شكل و موقعيت و اندازه زمين ايجاب كرد كه جا كفشي در داخل شبستان قرار گيرد ، اصول ياد شده بايد با حساسيت بيشتري رعايت گردد . وجود جا كفشي در داخل شبستان تا شعاعي از سطح شبستان را براي اقامه نماز نامطبوع مي سازد . سعي در رعايت اين نكته و جدا سازي نسبي عرصه نماز از سطوح عملكردي مختل كننده از ضرورت هاي مهم طراحي است . در اين مورد هرچه همپوشاني عرصه هاي غير نماز و گوشه هايي كه مناسب نماز نيست ( مثل حوزه ورودي ) بيشتر باشد ، عوامل مختل كننده عرصه نماز كمتر خواهد بود .
جا كفشي براي مواقعي كه شبستان با حداكثر ظرفيت ممكن كار مي كند سطح زيادي را اشغال مي كند كه در ساير مواقع بدون استفاده مي ماند لذا وجود گزينه هاي ديگر در كنار جا كفشي به استفاده بهينه از فضا ياري مي رساند. سطح و مقدار جا كفشي بهتر است بر اساس تعداد نمازگزاران در وضعيت مطلوب محاسبه گردد نه بر اساس ظرفيت حداكثر شبستان .
از آنجا كه اهل تسنن تمام زمين مسحد را پاك و مطهر مي دانند، نمازگزار قبل از ورود به صحن كفش هايش را مي كند . چه نماز در صحن و چه در شبستان . در اينصورت هم باز بايد به ازدحام ، تراكم كفش ها و بهداشت فضا توجه شود و انجام كار نيز تا حد امكان تسهيل گردد و همچنين شفافيت بين فضاي صحن مسجد و شبستان حفظ شود كه صحن شبستان حتي المقدور به هم پيوسته به نظر آيند .
نظر به تنوع زياد موقعيت ، منطقه ، اقليم ، اندازه زمين و خواسته هاي كارفرمايان ، يك راه حل واحد ضرورتا جواب مناسبي براي همه جا نخواهد بود از اين رو تشخيص راه حل هاي بهينه به عهده ابتكار و خلاقيت طراح است.
و . وضو
وضو ساختن از مقدمات واجب نماز است لذا امكان وضو گرفتن راحت با همه تاسيسات و تجهيزات و عملكرد هاي جنبي مربوط به آن از نكات مهم در برنامه ريزي كالبدي مسجد به شمار مي آيد . اين امكان از راه هايي چون ابعاد حوض در حيات ، تعبيه تجهيزات لازم در كناره حياط و در كامل ترين شكل خود به صورت حوضخانه و وضوخانه تامين مي گردد . استفاده تركيبي از اين چند امكان در طرح ، علاوه بر مطبوع ساختن فضا پاسخ مناسبي است براي مواقعي كه جمعيت نمازگزار به حداكثر ظرفيت مي رسد .
در انتخاب موقعيت عرصه وضوي آقايان و خانم ها بايد به برخي نكات دقت كرد : رفت و آمد ها تلاقي نداشته باشند ، محدوده ها به نحوي باشند كه حريم ها حفظ شوند و خانم ها به آسودگي براي وضو مهيا گردند ، وضو بسازند و پس از وضو ساختن نيز بتوانند بي مانع به شبستان برسند . به علاوه حتي الامكان مي بايست جهت باد و قرار گيري سرويس ها نيز در نظر گرفته شود .
در كنار وظيفه اصلي وضوخانه كه ايجاد امكان وضو گرفتن است ، ظرايف ديگري نيز بايد مورد توجه باشند . از آن جمله اينكه براي وسائل همراه نمازگزار مثل كيف و كتاب ، چتر و كلاه ، و نيز لباس هايي كه هنگام وضو كنده مي شوند بايد تمهيدات مناسب انديشيد ، به نحوي كه اين وسائل خيش نشوند و مراقبت از آنها نيز در حين وضو امكان پذير باشد ( نظير چوب لباسي ، سكو ، طاقچه و تدابير ابداعات ديگري كه بوسيله طراح انديشيده مي شود ) .
وضوي اهل سنت با شستن پا همراه است كه اين بايد در طراحي وضوخانه مساجد ايشان مد نظر قرار گيرد . كه البته استاندارد هاي خاص خود را دارد . پيش بيني چنين امكاني هر جا كه شرائط اجازه دهد براي همه مساجد توصيه شدني است .
در انتخاب مصالح كف وضوخانه بايد دقت كرد كه به راحتي قابل شستشو باشد ، ليز نباشد ، حتي المقدور از رنگ هاي روشن كه با كوچكترين خاك و گلي هميشه كثيف به نظر مي آيد پرهيز گردد و البته بي دوام و آسيب پذبر نيز نباشد .
همانطور كه امام در جماعت موظف به رعايت اضعف مامومين است ، بناي مسجد نيز لازم است رعايت حال اينگونه افراد را بكند . از جمله توصيه مي شود كه حتي المقدور از اختلاف سطح بي جا و غير ضروري در بين عرصه هاي مرتبط با نماز پرهيز گردد ، مگر اينكه مضيقه خاص يا دليل محكمي وجود داشته باشد كه در آن صورت نيز لازم است تدابير جبراني انديشيده شود . تعداد شير هاي آب در وضوخانه بر اساس تعداد نمازگزار تخمين زده مي شود و بهتر است در طراحي وضوخانه و تاسيسات آن از شير هاي تك لوله استفاده كرد ، به نحوي كه در هر فصل از سال و مطابق با دما قابل تنظيم باشد .
ه . آستانه ورود به مسجد
آنچه ذكر گرديد مروري بود بر ويژگي هاي اصلي فضاهايي كه ظرف انجام مراحل مختلف نماز جماعت يعني ورود به مسجد ، تطهير و وضو ساختن ، كندن كفش ، پيوستن به صف نمازگزاران ، و بالاخره اقامه نماز هستند . در ادامه به عناصر كالبدي اصلي كه در عرف ساخت مسجد به عنوان عناصر تشكيل دهنده بناي مسجد بر شمرده مي شوند اشاره مي گردد .
صحن . در مسير نزديك شدن نمازگزاران به شبستان معمولا صحن قرار مي گيرد . اين فضا وظايفي را به عهده دارد كه در نمونه هاي موجود به شكل و درجات مختلف به انجام مي رسند . از جمله آن وظايف اينهاست : كمك به قرار گيري طرح در بستر خود ، جمع كردن عملكرد ها و عناصر متعدد و متنوع در كليتي واحد ، كمك به توسعه صف نمازگزاران يا استقرار مستمعين در مواقعي كه به هر دليل شبستان از جمعيت پر مي شود ( مثل نمازهاي خاص يا مراسم اعياد و وفيات ) ، فاصله گذاري ضروري بين فضا هاي ورودي ، وضوخانه ، شبستان ، و بالاخره ايفاي نقش مبدل بين فضاي صحن و شبستان . در نمونه هاي موجود صحن در دو صورت ديده مي شود :
الف – صحن به صورت گسترده بناي شبستان را در بر مي گيرد و شبستان همانند كوشك در بخشي از عرصه صحن استقرار مي يابد . در اين حالت سطح صحن به تناسب شكل و موقعيت آن براي عملكردهاي مختلف به خصوص دسترسي ها ساماندهي مي گردد .
ب – صحن داراي بدنه اي كامل است و فضايي دروني را مي سازد كه حياط مسجد شكل مي گيرد . و البته حياط با رواق مطلوبتر است . در طراحي حياط مي بايست برخي نكات توجه گردد : تاثيرات مثبت فضاي حياط بر روحيه ي نمازگزار در آماده ساختن وي براي عبادت و فراغت از شهر و هياهوي آن ، كه نبايد تضعيف كردد ؛ بدنه هاي حياط بهتر است به عملكرد هايي اختصاص يابند كه با نماز سنخيت داشته باشند و به حيثيت و شان حياط بيفزايند ( نظير ايوان ، رواق ، كلاس ، ورودي ، كتابخانه ) .
چنانچه ضرورت حكم به همجواري عملكردهاي ديگري با حياط مسجد داد ، بايد تمهيداتي انديشيد تا اين همجواري حياط را از يكدستي و يكپارچگي نياندازد ؛ و بايد به شكلي در همجواري با صحن سامان يابد كه با اين معنا سازگاري داشته باشد و به يكپارچگي طرح از نظر فرم عملكرد و معنا كمك كند .
عوامل و اجزاي كالبدي مسجد كه در زمان گذشته مورد توجه طراحان و معماران بوده و فضاي دلپذيري را براي حضور در مسجد فراهم مي آورده اند ، اين ها هستند :
پيش ورودي و هشتي . دالان . رواق و صحن ( حياط ) . حوض يا آب نما . ايوان . شبستان . گنبدخانه ( گنبد ) . مقصوره . محراب . مناره ( گلدسته ) .
همچنين توجه به بدنه ها و حجم خارجي مسجد . جايگاه نماد ورودي در بدنه هاي خارجي . تنوع عرصه ها و فضاهاي داخلي . درجه بندي و ارزش گذاري فضاهاي داخلي . هندسه به كار برده شده در همكف شبستان و مقاطع و عناصر فضايي . استخوان بندي و ساختار .
اساس سازه اي مساجد
امروزه علم مهندسي ساختمان بسيار گسترش يافته است ، به طوري كه شاخه هاي زيادي با آن مرتبط است . از آن جمله مي توان مهندسي سازه را ذكر كرد . فلسفه وجودي اين بخش از مهندسي آن است كه اعضاي قسمتهاي مختلف ساختمان بر اساس طرح مهندس معمار ، محاسبه مي شود و وضعيت تحليل هر يك از اعضا و نهايتا مصالح مورد نياز در اجراي طرح را نيز معين كند . بديهي است مهندس سازه در طرح اعضاي ساختمان به عوامل مختلف كه به نحوي از انحا بر اعضا تاثير مي گذارد توجه مي كنند و با تحليل اين عوامل طرحي جامع براي كاربرد مصالح ارائه مي دهد و نهايتا اصول سازه اي بنا را معين مي كند . همانطور كه در مقدمه ذكر شد ، مهندسان مسلمان بايد به طراحي و اجراي مسجد آشنا باشند و از عهده آن بر آيند . در مورد مهندس سازه نيز همين گونه است .
مهندس سازه بايد بداند كه مسجد چيست و چه اهدافي در طراحي و ساخت مسجد مورد نظر است . وي بايد بداند مسجد يكي از نمادهاي مشهور جامعه اسلامي است و بايد براي نسل ها ، پا بر جا و استوار باشد . بنابراين در طرح سازه اي مسجد ، ضرايب اطمينان بالاتري مورد نياز است و تحقيقات لازم بايد بسيار ريشه اي باشد تا سازه مورد نظر استحكام و دوام بيشتري داشته باشد . در خصوص رعايت مسائل مربوط به سازه در ادامه مطالبي به اختصار آورده مي شود :
1 – تحقيق و آزمايش هاي زمين شناسي و خاك شناسي به طور دقيق و وسيع انجام شود تا وضعيت زمين و خاك به درستي بدست آيد .
2 – كليه بار هاي وارد بر اعضا محاسبه شود و اعضا با ضرايب هرچه دقيق تر طرح گردند .
3 – سعي شود كه تلفيقي مناسب بين طرح معماري و اندازه هاي محاسباتي به وجود آيد تا طرح جامع معماري و اساس سازه اي با هماهنگي كامل رعايت شود . بدين منظور مشاوره و ارتباط بسيار نزديك طراح و محاسب ضروري است .
4 – نقشه هاي اجرايي ، دقيق و كامل ترسيم شوند و به موقع مورد استفاده قرار گيرند .
5 – با مد نظر قرار دادن روش هاي اجراي اصولي در تمام موارد از مصرف مصالح غير استاندارد و نا مرغوب جدا پرهيز شود .
6 – آزمايش هاي لازم قبل از عمليات با دقت و منطبق با آئين نامه هاي معتبر انجام گيرد .
7 – در اجراي سازه هاي فلزي ، اجراي شاخك گذاري و ايجاد اتصالات لازم براي كلاف سازي و اصول زير بندي نماها با دقت و بر اساس اصول انجام شود .
8 – در اجراي سازه هاي بتني براي زير بند سازي نماها بايد از ميلگرد مطمئن با قطر كافي استفاده گردد و هنگام پيوند ميلگرد با سازه مورد نظر ، سر ميلگرد در جوار قالب تا داده شود . در اينصورت قالب ميلگرد تا شده به آرامي راست مي شود ، و زمينه براي اتصالات در كلاف سازي جهت نماها فراهم مي آيد .
در سازه هاي نيم اسكلت بتني داراي شناژ هاي عمودي و افقي ، موارد اجرايي اتصالات با استخوان بندي بنا براي پيوند اسكلت نما سازي را مي توان مانند نكات مطرح شده در ساختمان هاي بتني به وجود آورد .
امروزه در بعضي موارد عمل شكل دادن به اسكلت بتني ، در قالب بندي شكل گيري و مادگي ( مقعر و محدب ) و در طرح هاي مختلف هندسي انجام مي شود . به خصوص در مواردي ، انواح رسمي بندي ها و حاشيه كشي بر اسكلت بتني را با دورهاي جالب قوسي در قالب بندي ها به وجود مي آوردند تا بعد از بتن ريزي و دكفره كردن قالب ( باز شدن قالب ) نيز اشكالي در اسكلت بتني پديد نيايد . اين كار از ويژگي هاي كارهاي هنري بر روي بتن به حساب مي آيد .
اجراي فرم دهي به اسكلت بتني ، در زمينه كارهاي بتني داراي نماي اكسپوزه كه در نوع خود جالب و گاهي بي مانند است . اصالت اصل نماسازي در كار هاي معماري اسلامي از ضابطه خاص خود پيروي مي كند . بنابراين با تعصب خاص نسبت به اين ضوابط و استفاده و بهره گيري از آنها ، چه در سازه هاي ماسونري ( آجري ) و چه در سازه هاي فلزي و نيمه اسكلت بتني و تمام اسكلت بتني با روش ميلگردهاي مهاري مقاوم . تسمه كشي . نبشي كشي و ساير اتصالات است كه اصل و اساس زيربندي كارهاي تزئيني معماري اسلامي و اسكلت و استخوان بندي كامل بنا به وجود خواهد آمد .
در سازه هاي فلزي اجراي كلاف بندي و زير سازي ، اسكلت نماسازي نيز بوسيله اتصالات و جوش كاري اصولي و بسيار مطمئن و بار بر قابل اجراست . با استفاده از اتصالات ذكر شده در سازه هاي فلزي مي توان كارهاي زيادي انجام داد . از جمله زير بندي نماسازي ها بسيار شگرف و زيبا تحت اصول مباني نماسازي براي زير بندي و تيغه كشي براي كارهاي گچ بري ؛ خطوط مختلف گچي و همچنين بدون زير بندي تيغه بوسيله گلچين معقلي ، خطوط بنايي و معقلي ؛ كارهاي بسيار زيباي كاشي معرق ؛ پنجره هاي معرق مشبك سازي ها ؛ مقرنس بندي ؛ رسمي بندي ؛ يزدي بندي ؛ گونه سازي ؛ طاسه سازي ؛ محراب سازي و پيشخان سازي هاست . همچنين مي توان با ساختن جداره اي سبك و با ضخامت بسيار كم و مقاوم با فاصله اي از اسكلت و استخوان بندي از بنا و با اتصالات مقاوم و كلاف پوششي كاذب به وجود آورد .
اين اجرا وسيله اتصالات اصولي با بينش كافي طراحي و سپس انجام مي شود .
از آن جمله مي توان به نحوه اجراي گنبد با ( سازه فلزي ) اشاره نمود :
معمولا گنبد بر روي چهار ستون قرار مي گيرد ستون ها با در نظر گرفتن ارتفاع مورد نظر ، كلاف مربع شكل ايجاد مي كنند (a) بر روي دهانه ستون ها ، چهار خرپا قرار ميگيرد كه باعث مي شود اين مربع به هشت ضلعي در ارتفاع بالاتر (b) تبديل شود ( اين ارتفاع ناحيه شكنج را تشكيل مي دهد كه در چهار كنج فيلپوش هايي ايجاد مي كند .) يك حلقه هشت ضلعي بر روي خرپا ها قرار مي گيرد (c) كه شرايط لازم براي قرارگيري ساق گنبد ايجاد شود . ساق گنبد به ارتفاع مورد نظر مي رسد (d) و سپس پروفيل هاي قوس گنبد كه قبلا اجرا شده به روي ساق نصب مي شود (e) .
( گنبد مساجد الحميد شهر جديد گلبهار و شهر جديد بينالود از جمله مساجدي است كه با استفاده از اين شيوه ساخته شده است . )
بديهي است با رعايت نكات ياد شده و استفاده از تجربه هاي اجرايي اصولي و تجربه افراد مجرب مي توان بنايي را اجرا كرد كه داراي بيشترين عمر مفيد و بهره دهي دراز مدت باشد . اين مسئله در ساخت مسجد بسيار مهم است . چرا كه بناي مسجد ، بنايي ماندگار است . براي مثال بايد مجددا به مساجد به جا مانده از روزگاران گذشته اشاره كنيم كه هنوز هم قابل استفاده اند . مسجد فهرج يزد در زمان سعيد ابن عثمان و در نيمه نخست قرن اول هجري از خشت ساخته شد . ستون ها و پايه هاي ستبر باربر ( پيل پايه ) و قوس هاي بكار رفته در اين مسجد بيشتر ساساني است ، ارتفاع ديوار ها تا حدي كوتاه و پوشش طاف ها پوشش گهواره اي آهنگ است . گلدسته خشتي الحاقي آن از دوره سلجوقي مي باشد ، كه فقط كف پله هاي آن از آجر بزرگ استفاده شده است در انتهاي گلدسته ، كنگره هايي كه تداعي كنگره هاي سنگي از آثار تخت جمشيد را مي نمايد . پوشش داخلي اندود كاهگل و گچ كاري و تعدادي گلهاي گچ بري شده برجسته در تركيب گلهاي رزاس هخامنشي ، تزئين سازه داخلي مسجد را به وجود آورده است . نماي خارجي اين مسجد ، اندود كاهگل ريگ است . اين مسجد حياط محدودي دارد . اين اثر بسيار ارزشمند خشتي ، از صدر اسلام تا كنون همواره مورد استفاده نمازگزاران بوده است .
ديگري مسجد جامع اصفهان است كه به حق موزه كاملي از هنر معماري به شمار مي آيد . نشانه هاي معماري اسلامي ايران موجود در اين مسجد كه از ادوار مختلف از صدر اسلام تا كنون بر جا مانده ، نمايانگر بسياري از ارزش هاي معماري اين سرزمين است . مسجد امام اصفهان نيز مسجدي منحصر به فرد در دنياي معماري است ، با ويژگي هاي بي نظير خود مانند " پژواك " صداي زير گنبد آن كه در قديم براي پخش خطابه خطيب مورد استفاده بوده است . مسجد شيخ لطف الله ، مسجد سيد اصفهاني ، مسجد ايلخاني اصفهان ، مسجد گوهرشاد مشهد ، مسجد جامع كبير يزد ، مسجد اردستان ، مسجد جامع عتيق شيراز و آثار بسياري كه براي شرح هر يك بايد كتابي نوشت نيز از جمله اين آثارند . اين آثار بسيار محكم و اصولي اكنون به دليل زيبايي و استحكام توجه محافل معماري و هنري بين المللي را به خود جلب كرده اند . بنابراين مي توان گفت كه اين آثار متعلق به دنيا و بشريت است . از اين رو برماست كه مساجد امروزي را از جهت استحكام و نماسازي در مقياسي اصولي بنا كنيم تا روزگار درازي پا بر جا و استوار و قابل استفاده باشند .
موزه